УДК 811.161.2‟367

Irena Mytnik

RODZIME I OBCE. Z BADAŃ NAD IMIENNICTWEM POGRANICZA POLSKO-UKRAIŃSKIEGO W XVI–XVII WIEKU1

W artykule przedstawiono specyfikę systemów antroponimicznych funkcjonują- cych na terenie ziemi chełmskiej i województwa wołyńskiego w XVI–XVII w. w kontekście pochodzenia tworzących je nazw. Zwrócono uwagę na stosunki językowe polsko-ukraińskie, ich związek z uwarunkowaniami polityczno-kulturowymi i polską kolonizacją wschodnich terenów dawnej Rzeczypospolitej oraz wpływy obce w imiennictwie rodzimym terenów pogranicza. Wyodrębnione zjawiska interferencyjne i asymilacyjne zachodziły pod wpływem ukraińskiego substratu językowego z jednej strony, z drugiej zaś superstratu polskiego – na Wołyniu oraz w części wschodniej ziemi chełmskiej, zaś na terenach z dominacją ludności polskiej pod wpływem sub- stratu polskiego i superstratu ukraińskiego. O specyfice językowej badanego terenu świadczyło również występowanie nazw o proweniencji niemieckiej, litewskiej, angielskiej i węgierskiej.

Słowa kluczowe: koegzystencja językowa, interferencje międzyjęzykowe, for- macje hybrydalne, system antroponimiczny, wpływy obce, substrat, superstrat, specyfika językowa, pogranicze etniczno-kulturowe.

Zaprezentowanie problematyki i jej znaczenie. Proponowane omó- wienie wpisuje się w kontekst badań nad systemami antroponimicznymi terenów pogranicza. Jest uzupełnieniem wiedzy z zakresu kontaktów językowych polsko-ukraińskich odzwierciedlonych w antroponimii oraz próbą przedstawienia specyfiki tych systemów w ujęciu porównawczym, z uwzględnieniem wpływów obcych.

Analiza najnowszych badań i publikacji. Poruszane w artykule zagadnienia po części były już przedmiotem prowadzonych badań. Na problem obcości i rodzimości nazw własnych w systemach językowych obszarów pogranicza zwracała uwagę m. in. L. Dacewicz. Badając imien- nictwo terenów Podlasia, które od wieków było terenem wieloetnicznym i wielowyznaniowym, uznała nazewnictwo wschodniosłowiańskie i polskie jako równorzędne składowe systemu onomastycznego [5, s. 88–93]. Prob- lem obcości i rodzimości onimów w ujęciu genetycznym na przykładzie nazw miejscowych omawiał również K. Rymut [16, s. 22–28; 17, s.  29–33].

Podkreślił konieczność ustalenia charakteru osadnictwa na danym terenie (czy było ciągłe, jednolite i rodzime, czy też mieszane) oraz uwzględnienia faktu, że zapisywana w źródłach forma językowa nazwy mogła zależeć od narodowości pisarza. Z kolei kwestie związane z kontaktami językowymi polsko-ukraińskimi odzwierciedlonymi w antroponimii Wołynia w XVI- XVIII w. oraz ziemi chełmskiej w XVIII w. w kontekście uwarunkowań polityczno-kulturowych były przedmiotem dwóch artykułów I.  Mytnik [10, s. 171–176; 11, s. 12–19]. Przeprowadzone badania pokazały zakres i charakter wzajemnego oddziaływania systemu polskiego i ukraińskiego w płaszczyźnie fonetyczno-fonologicznej, morfologicznej oraz leksykalnej.

Cel i zadanie artykułu. Dwie sąsiadujące ze sobą ziemie o wieloet- nicznym i wielowyznaniowym charakterze były obszarem funkcjonowania dwóch dominujących systemów językowych. W badaniach nad nazew- nictwem tych terenów, podobnie jak w przypadku innych ziem pogranicz- nych, istotną, i niejednokrotnie problematyczną, okazuje się kwestia kwalifikacji badanych zjawisk językowych w kategorii obcy – rodzimy. Proponowane rozważania mają na celu przybliżenie zagadnienia specyfiki systemów antroponimicznych funkcjonujących na tej części pogranicza polsko-ukraińskiego w kontekście pochodzenia tworzących je nazw.

Przedstawienie materiału oraz uzasadnienie wyników przeprowa- dzonych badań. «(…) pogranicze to na ogół strefa kontaktowa, ekumen dwóch narodów politycznych, tj. tworzących własne państwa narodowe. Dominuje tu dwukulturowość, choć obie społeczności narodowe mogą się przenikać, powszechny bywa bilingwizm, a nawet dochodzi do konwer- gencji kulturowej» [8, s. 9].

Pogranicze polsko-ukraińskie od wieków było obszarem niejedno- litym pod względem etniczno-kulturowym i językowym. Od drugiej połowy X w. do połowy XIV w. stało się terenem ekspansji książąt ruskich i osadnictwa ludności ruskiej, z kolei zaś od 1340 r., kiedy to Kazimierz Wielki przyłączył do Korony część ziem ruskich, aż po koniec XVIII w. trwała ekspansja Polaków na wschód [24, s. 454].

Interesujący nas teren dotyczy ziemi chełmskiej, obszaru zaliczanego do pogranicza bliższego, z obecnością etnosu ukraińskiego i polskiego, a niekiedy wyraźną przewagą pierwszego, zwłaszcza w jego części wschod- niej oraz województwa wołyńskiego, będącego − podobnie jak część zabu- żańska Chełmszczyzny – częścią pogranicza dalszego, tj. Kresów połud- niowo-wschodnich, o charakterze w większości ukraińskim, lecz z widoczną, w zależności od regionu i czasu, obecnością żywiołu polskiego.

Tereny ziemi chełmskiej na przełomie XV i XVI w. weszły w skład rozległego terytorium województwa ruskiego. Zachodzące tu procesy osadnicze i migracje utworzyły tygiel narodowościowy, przynosząc domi- nację dwóch etnosów: polskiego i ruskiego, obok których Chełmszczyznę zamieszkiwali również Litwini oraz ludność pochodzenia tatarskiego, Ormianie, Żydzi, szkoccy żołnierze i uciekinierzy przed prześladowaniami religijnymi [1−4].

Krajem wielonarodowościowym były w omawianym czasie także tereny pobliskiego województwa wołyńskiego [26; 29]. W XVI w. oprócz Rusinów stan uprzywilejowany tworzyli przybysze z Litwy, Wołoszczyz- ny i Mołdawii oraz szlachta pochodzenia tureckiego. Po unii lubelskiej na ziemie Wołynia zaczęła napływać szlachta polska. Historycy mówią o stosunkowo niskim odsetku średniej i drobnej szlachty i większej procen- towo obecności magnaterii polskiej i litewskiej. Przedstawicieli innych grup etnicznych spotykamy też wśród drobniejszej szlachty. Od połowy XVI w. trwał większy niż w okresie wcześniejszym napływ bojarów biało- ruskich i litewskich. Ziemie te zamieszkiwali także przybysze z Włoch, Niemiec, z Rosji oraz dzierżawcy z rdzennej Polski. Stan szlachty i bojarów tworzył więc mozaikę etniczną. Napływowa drobna szlachta, kontaktująca się przede wszystkim z przedstawicielami niższych grup społeczeństwa ruskiego, ulegała stopniowej ukrainizacji. Proces ten dotyczył również chłopów sprowadzanych do nowo zakupionych na Ukrainie majątków oraz mieszczan.

W XVI−XVII w. ziemia wołyńska i chełmska wchodziły do składu jednego państwa, Rzeczypospolitej. Historia osadnictwa oraz rozmiar obecności obu dominujących tu etnosów warunkują uwzględnienie kwali- fikacji językowej oraz odrębne i zarazem równorzędne traktowanie zebranego materiału antroponimicznego o cechach polskich i ukraińskich. W badanych źródłach obok formacji rodzimych, obejmujących również nomina propria utworzone od nazw genetycznie obcych drogą derywacji słowotwórczej, wystąpiły określenia obce. Będą nimi formacje przetrans- ponowane do języka polskiego \ ukraińskiego z języków obcych już jako gotowe onimy, zachowujące swoje funkcje denotacyjne, bez formalnych cech przyswojenia lub noszące znamiona minimalnej adaptacji fonetycznej bądź graficznej [7, s. 103–117; 14, s. 156–159; 23, s. 39–41]. Natomiast przyswojenie morfologiczne antroponimów poprzez dodanie rodzimych sufiksów do różnego typu podstaw proweniencji obcojęzycznej będzie wyrazem adaptacji do kultury polskiej/ukraińskiej. W taki sposób stają  się one – jako formacje typu hybrydalnego – częścią danego systemu nazew- niczego.

Grupę onimów pochodzenia obcego na omawianej części pogranicza tworzyć więc będą przede wszystkim formacje pochodzenia polskiego w odniesieniu do materiału ukraińskiego oraz nazwy proweniencji ukraiń- skiej w nazewnictwie ludności polskiej. Interesująca nas część pogranicza polsko-ukraińskiego była od wieków terenem etnicznie i językowo miesza- nym, co musiało znaleźć wyraz w antroponimii. Oba omawiane systemy onimiczne zachowały w większości swoją odrębność, a koegzystencja kulturowa przyniosła formacje pochodzenia polskiego i ukraińskiego oraz antroponimy o charakterze hybrydalnym. Współistnienie i wzajemne prze- nikanie obu języków uwidoczniło się na różnych poziomach substytucji: graficznym i fonetyczno-fonologicznym, morfologicznym oraz leksykal- nym. Odnotowane zjawiska interferencyjne i asymilacyjne zachodziły pod wpływem ukraińskiego substratu językowego z jednej strony, z drugiej zaś superstratu polskiego – na Wołyniu oraz w części wschodniej ziemi chełmskiej, bądź na odwrót, na terenach z dominacją ludności polskiej pod wpływem substratu polskiego i superstratu ukraińskiego.

Wpływy międzyjęzykowe odzwierciedlone w materiale źródłowym z obu omawianych regionów były podobne. Znaczną część nazw pocho- dzenia ukraińskiego stanowią formy spolonizowane, zaadaptowane gra- ficznie i fonetycznie do systemu języka polskiego, z udziałem cech gwaro- wych. W zakresie wokalizmu wystąpiła polska kontynuacja dawnego ĕ,  np. Iwan Diadycz OO 1604, Kliszko Siedzielnik IK 1548, zamiana y polskim i, np. Jachimiuk AU 1614, Senko Popik AU 1614, Sawka Werbiło AH 1634, Szewelicha AU 1614 oraz brak pełnogłosu, np. Ostap Włodymir OO 1620. W zakresie systemu konsonantycznego nastąpiła substytucja h polskim g, np. Tomiło Ganczar LK 1563, Parchom Ignaszko OO 1604, zamiana d polskim odpowiednikiem dz, np. Dziedzirkało LK 1563, Mikołaja Dziduszyckiego (Gen.) PW 1662, palatalizacja spółgłosek przed e: Ostap Siemienowicz ACH 1677, szadzenie, np. Gmitor Szahaydacznyk OŁ 1552, Hryc Szyska AH 1630, Wasko Szicz AH 1634, zamiana r  polskim odpowiednikiem rz, np. Przychodko ISZ 1631, Trochim Skrzypka OO 1620, Chwedor Przystupa AH 1630. Wpływu polskiego można doszu- kiwać się również w asymilacjach dźwięczności, np. Chorbaczyk Bury OO 1603, Mikolai Choroszkiewicz ACH 1677.

W zebranym materiale spotykamy przykłady form o mieszanych polsko-ukraińskich cechach  leksykalno-słowotwórczych. Świadczyły  one o adaptacji do polskiego lub do ukraińskiego systemu onimicznego, co było procesem naturalnym w środowisku bilingwalnym. Najliczniejszą grupę tworzą antroponimy powstałe przez połączenie sufiksów polskich z podstawami pochodzenia ukraińskiego, czemu często towarzyszyła substy- tucja fonetyczno-fonologiczna. Były to formacje z sufiksem -ek, który wykazał największą produktywność wśród przyrostków tworzących określenia tego typu. W części zapisów łączył się również z derywatami sufiksalnymi, np. Petro Husaczek KRR 1634, ilijaszek LK 1563, Lewko Iwan Pasynek IO 1687, Stepan Podsusidek IS 1614, Sidorek Szczepan AU 1614, Wasko Wowczek OO 1604 oraz na -owic, np. Zacharia Sierkowic AKR 1587.

W wyniku substytucji morfologicznej powstały również formacje składające się z bazy derywacyjnej proweniencji polskiej oraz formantów ukraińskich. Największą aktywność wykazał wśród nich sufiks -ko, zwłaszcza w derywowaniu imion: Andrzey Szymko IO 1687, Woytko AGK 1684. Mniejsza frekwencja cechowała formant -enia: Kiełbasczenia OO 1620, Szimczenia OO 1620, oraz -ycha/-icha: Węcsławicha OO 1620. W ziemi chełmskiej wystąpiły przykłady formacji z sufiksem -uk, np. Jan Biedniuk KK 1677, Jan Żydziuk ACH 1694, -icha, np. Barbara Saffia- nicha AKR 1623 oraz -ko, który również tutaj cechowała wysoka produktywność w tworzeniu form hipokorystycznych, np. Piotr Marszałko KP 1500, Symko ACH 1620, Walko ICH 1545. Był to model słowotwórczy bardzo aktywny w dawnej antroponimii ukraińskiej.

Innym przykładem interferencji językowych są hybrydy nazewnicze, będące zestawieniami elementu proweniencji ukraińskiej i polskiej. Najczęściej tworzyły je formuły złożone z imienia  cerkiewno-ruskiego oraz określenia dodatkowego o charakterystyce polskiej, np. Harasym Dziesiątnik KG 1662, Zacharko Igielnik OO 1620, Matwey Koszownik IO 1687, Iuwchim Kusznierz IO 1687, Konon Marcinowicz LK 1563, Iwan Miedzianik OO 1620, Iwan Mroz OO 1620, Chricko Stanowniczy ID 1695, Seńko Stroz OO 1620, Mikita Szydło OO 1620, Hrycko Zielony ID 1695, Stepan Złotnik OO 1621. W ziemi chełmskiej zjawisko to ilustrują następujące zapisy: Cimosz Gabrysz AKR 1623, Wasko Grzebiennik AKR 1623, Andrzej Horoch R 1672, Wasko Król AKR 1604, Sidor Kubiak AGS 1637, Nester Miesiąc AGS 1635, Iwasko Miodek AKR 1607, Iwan Podgorzanin AKR 1623, Stecko Zegadło KK 1677.

Wynotowano z dokumentów również połączenia odwrotne, tj. imienia polskiego (z polską fonetyką) z OD proweniencji ukraińskiej, np. Iendrzey Danilenia OO 1620, Władysław Wincenty Daniłowicz LW 1663, Maciey Hluboki IK 1548, Jan Hroza Chowanski AGK 1684, Wawrzyniec Hryniewicz R 1672, Karol Mojsej R 1672, Krzysztof Peretiatkiewicz PW 1667, Błażej Postrihar DŁ 1569, Piotr Krzysztof Sieniuta PW 1662,  Janusz Zanczyc OO 1604 – województwie wołyńskim oraz Jan Decz AU 1637, Piotr Gołotczyk AK 1630, Iacob Hładunik AKR 1623, Venceslaus Hulewicz KGCH 1659, Jędrzei Mukosiej AK 1698, Jan Omelanik AU 1614, Wawrziniec Tucza AH 1630, Pawełek Wakulik AU 1637 – w ziemi chełmskiej. Większość przykładów pochodzi z XVII w. Ilustrują one wpływ języka polskiego widoczny w obecności w środowisku ukraińskim imion kalendarza zachodniego. Nadawano je w rodzinach szlacheckich, co – podobnie jak w ziemi wołyńskiej – miało związek z koligacjami małżeń- skimi rusko-polskimi, konwersją religijną oraz polonizacją: Aleksander, Andrzej (Jędrzej), Bartłomiej, Dominik, Feliks, Florian, Franciszek, Gabriel, Gaspar, Grzegorz, Hieronim, Jan, Jakub, Jerzy, Jozeph, Krystian, Marcin, Maciej, Paweł, Piotr, Samuel, Sebastian, Siemion, Stanisław, Sylwester, Tomasz, Wacław, Wawrzyniec, Wojciech, Zygmunt. Imiona o brzmieniu polskim (łacińskim) spotykamy również przy OD odnoszących się do chłopów i mieszczan: Aleksander, Andrzej (Jędrzej), Bartłomiej, Błażej, Christophorus, Feliks, Franciszek, Grzegorz, Jan, Jakub, Jerzy, Jozef, Kazimierz, Marcin, Maciej, Paweł, Piotr, Sebastian, Stanisław, Szymon, Tomasz, Wawrzyniec, Wojciech. Podobne przykłady wystąpiły w antroponimii kobiet, np. Barbara, Beata, Dorotea, Helena, Elżbieta, Jadwiga, Katarzyna, Kristina, Małgorzata, Zofia – wśród szlachcianek oraz Agnieszka, Apolonia, Barbara, Dorota, Elżbieta, Eufemia, Ewa, Helena, Jadwiga, Januszka, Katarzyna, Małgorzata, Pelagia, Reina, Zofia – w środowisku mieszczanek i chłopek. Formy przejmowane z zasobu imienniczego Polaków spotykamy w całym omawianym okresie. Niektóre z nich mogły być wynikiem fonetycznego dostosowania do języka dokumentów.

Z kolei przy OD proweniencji polskiej pojawiały się imiona ka- lendarza cerkiewno-ruskiego: Bazyli, Daniel, Eliasz, Gabriel, Jarema, Konstanty, Olechno, Prokop, Teodor, Włodzimierz, Zachariasz, które odnotowane zostały również na Kresach, ale nie podają ich (poza Gabrie- lem i Teodorem) listy frekwencyjne w opracowaniach innych terenów etnicznych omawianego okresu [12, s. 123–126; 25, s. 62–68]. O wpły- wach międzyjęzykowych wydaje się świadczyć również częstość występo- wania pewnych imion. Popularność wśród szlachty kresowej w XVI w. imienia Bogdan, wysoka częstość form Michał i Mikołaj w XVI–XVII w. oraz Konstanty w XVII w., mogły mieć związek z ich popularnością w środowisku ukraińskim.

Zjawiska interferencyjne znalazły odbicie również we frekwencji pewnych typów nazwisk. Zapewne rezultatem oddziaływania wzorca pol- skiego tłumaczyć należy duży udział syntetycznych określeń odmiejsco- wych w ukraińskim imiennictwie szlacheckim na obu omawianych terenach. Z kolei wpływ ukraiński można upatrywać w większym w porównaniu z innymi regionami Polski udziale formacji patronimicznych w imiennictwie wszystkich stanów ziemi chełmskiej.

Nosicielami obcych nazwisk była również ludność napływowa pocho- dząca z innych krajów, która z różnych powodów osiedlała się na omawianych terenach. Dawne województwo wołyńskie i ziemia chełmska były obszarem o zróżnicowanej strukturze osadniczej. Materiał antroponi- miczny pochodzący z Wołynia świadczy o napływie na te tereny ludności pochodzenia litewskiego, niemieckiego, węgierskiego, i rosyjskiego: Peter Blum LK 1563 : niem. die Blume „kwiat; bukiet‟ [6], Andrey Czaba IP 1598 : im. węg. Csaba, por. n. os. Чабина [30, c. 598], Oleksander Gietolt PZŁ 1545 : lit. n. os. Giedgoldas [9, t. I, s. 663], Jakow Krokotka PZŁ 1545 : ros. кропот „burczenie‟, кропота „kłótnia‟, кропотать „burczeć; krzątać się‟ [28], Andrzej Montułt RŁ 1583 : lit. n. os. Mañtautas, Moñtoutas [9, t. II, s. 155, 268], wasko nepiel RPW 1570 : niem. n. os. Näpel, por. Nepel, Niepel [15, t. II, s. 144], Ihnat Szigel RPW 1570 : niem. n. os. Segel, ta od im złoż. na Sig- [15, t. II, s. 405]; Woyciech Axberk PŁ 1678 : śrwniem. ackes, aks, ax „siekiera‟ [18, s. 3] i der Berg „brzeg‟ [6], Butrym Prokop OO 1620 : lit. n. os. Bútrimas [9, t. I, s. 370] lub od im. Бутромий: Вар- фоломей [27, c. 106], Joska Maier OO 1620 : śrwniem. meier „dzierżawca‟ [18, s. 172], Jan Rytel PWW 1621 : śrwniem. riutel, rütel „rękojeść u pługa‟ [18, s. 215], Semen Skinder ID 1695 : lit. n. os. Skindẽris [9, t. II, s. 739], Remigian Sołtyka PŁ 1678 : śrdniem. Schulthëte „sołtys, wójt‟  [18, s. 233], Iwanec Szandor KG 1662 : węg. im. Sándor [21], Jan Zumer AGK 1684 : niem. n. os. Sommer: Sommer „lato‟ [15, t. II, s. 462].

Z kolei nazewnictwo osobowe dawnej ziemi chełmskiej potwierdza dane historyków o osadnictwie na tych terenach Litwinów. Niemców, Szkotów oraz Węgrów, np. Jan Ferens ze Złotczy CZ 1540 : węg. im. Ferenc [21], Jan Rudgierz CZ 1516 : niem. n. os. Rüdiger: im. złoż. Hrōdger [15, t. II, s. 369], Cyrillus Hansbartel ASA 1595 : niem. n. os. Hans: Johann, Johannes i Barthel: Bartholomeus [15, t. I, s. 294, 21],

Są to nieliczne antroponimy bez cech przyswojenia, które zachowały oryginalną grafię oraz nomina propria, noszące znamiona adaptacji fone- tycznej. W połączeniu z imionami o brzmieniu polskim czy ukraińskim tworzyły hybrydy nazewnicze. Bez zmian fonetycznych przyjmowane  były te nazwy, które zawierały głoski wymawiane w języku obcym tak samo jak i w języku polskim \ ukraińskim. Następowała wtedy ewentual- nie tylko wymiana liter, np. Szandor, Szulc, Werner. Natomiast procesy adaptacji graficzno-fonetycznej nazw obcych przejawiały się w substytucji cech artykulacyjnych, które nie były w językach rodzimych dystynktywne. Jeśli w nazwie niemieckiej występowała głoska lub grupa głosek niezna- nych w systemie polskim czy ukraińskim, to wtedy przy przejmowaniu nazwy niemieckiej następowało podstawienie głoski dźwiękowo najbliż- szej. W języku polskim i ukraińskim nie ma samogłosek z przegłosem, tzw. «umlautów» i antroponimy je zawierające otrzymują w tych językach inne głoski, oddając przybliżoną wymowę, np. niem. n. os. Röβner w badanych dokumentach zapisana została w formie Reyzner, niem n. os. Rüdiger jako Rudgierz. Zmiany adaptacyjne polegały też na pominięciu pewnych głosek (i substytucji), np. w nazwisku Szwetner : Szwert, Herbut : Herbert. W różny sposób przejmowane były też niemieckie dyftongi, np. Schneider zostało zapisane jako Sznajder, Reineberger jako Reyneberger.

Rodzime przyrostki nazwotwórcze, tj. -ek, -ura, -ewicz oraz -yk, -yn, łączyły się również z podstawami onimicznymi pochodzącymi z języka niemieckiego i litewskiego. W taki sposób powstawały niemiecko-polskie, niemiecko-ukraińskie i litewsko-polskie formacje hybrydalne, np. Benedictus Abrek ASA 1640 : staniem. ëbur,stras. Ebur „dzik, odyniec‟ [18, s. 38]; Jan Wigura PŁ 1678 : może od niem. n. os. Wig : germ. pnia czas. wïg-/wïh- „walczyć‟ [18, s. 287], Kazimierz Naruszewicz PW 1662 : lit. n. os. Narùšis [9, t. II, s. 301; 19, s. 27], Franciszek Puzerewicz PŁ 1678 : lit. n. os. Púzeris [9, t. II, s. 545] – w materiale polskim oraz Filip Herczyk / Пилип Герцин RŁ 1583 : śrwniem. herz „serce‟ [18, s.103] – w materiale ukraińskim.

Wnioski i perspektywy dalszych badań. Przedstawione omówienie jest potwierdzeniem zróżnicowanej etnicznie struktury osadniczej omawia- nych terenów oraz występowania kulturowo-językowej strefy mieszanej. Ilustruje zjawisko wzajemnych wpływów międzyjęzykowych w funkcjo- nujących na zasadzie równorzędności dwóch systemów antroponimi- cznych: polskiego i ukraińskiego, ich zakres i charakter oraz udział for- macji z elementami innojęzycznymi w antroponimii rodzimej. Zatem zarówno antroponimia dawnego województwa wołyńskiego, jak i ziemi chełmskiej charakteryzowała się występowaniem nazw o proweniencji polskiej i ukraińskiej, poza tym niemieckiej, litewskiej, angielskiej i węgierskiej. Tworzyły one swoistą mozaikę nazewniczą, decydującą o specyfice funkcjonujących tu systemów onomastycznych. Odnotowane wzajemne polsko-ukraińskie procesy interferencyjne dotyczą przede wszystkim leksyki. Przeważają formuły złożone z imienia cerkiewno- ruskiego oraz określenia dodatkowego pochodzenia polskiego, mogące świadczyć o silniejszym wpływie systemu polskiego w zakresie leksyki. Część tych zapisów prawdopodobnie miała związek z praktyką modyfi- kowania czy tłumaczenia nazw przez pisarzy Polaków. Niemniej można przypuszczać, że przynajmniej niektóre z nich ilustrowały rzeczywistą sy- tuację językową i typowe dla środowisk bilingwalnych dwujęzykowe funkcjonowanie form określeń dodatkowych [22, s. 282, 284; 13, s. 259–269]. Wyraźne oddziaływanie systemu polskiego na ukraiński widoczne jest również w hybrydach fonetycznych, jednakże część z nich należałoby łączyć  z polonizacją nazw brzmieniowo obcych w dokumentach    polsko-języcznych, stanowiących znaczną większość wśród wykorzystanych źródeł. Wpływ ten widoczny jest także w hybrydach morfologicznych. Najbar- dziej ekspansywny okazał się przyrostek -ek. Odziaływanie języka ukraiń- skiego w tym zakresie również było wyraźne. Największą aktywność w tworzeniu określeń o podstawach polskich wykazywał sufiks -ko (przede wszystkim w imionach). Przyjmowanie obcych wzorców słowotwórczych przez obydwa systemy antroponimiczne miało miejsce od początku omawianego okresu.

Trudne do ustalenia natomiast pozostają kwestie związane z miejscem powstawania antroponimów o cechach obcych. Niektóre z nich bowiem mogły być przenoszone do języka rodzimego jako gotowe jednostki na- zewnicze, a potem adaptowane. Kreacja antroponimu mogła też dokonać się na bazie wcześniejszych zapożyczeń [7, s. 117]. Przedstawione omó- wienie może być podstawą dla szerszych badań dotyczących problematyki interferencji językowej na obszarze pogranicza oraz kontaktów polsko– ukraińskich.

Źródła drukowane

ASA 1595–1700 – Album studentów Akademii Zamojskiej 1595–1781 ; [opr. H. Gmi- terek]. – Warszawa, 1994. – 604 s.

AGS 1604–1691 – Акты холмского гродского суда 1604−1691 // Акты издавае- мые виленскою Коммиссіею для разбора древнихъ актовъ. – Вильна, 1896. – Т. ХХIIІ.

IP 1598 – Инвентарь Полонскаго имѣнія 1598 // Памятники изданные Кієвскою коммиссіею для разбора древнихъ актовъ. – Кіeвъ, 1898. – Т. ІІІ.

ISZ 1631 – Inwentarz Szpakowa 1631 // Архивъ Юго-Западной Россіи, издавае- мый Коммиссіею для разбора древнихъ актовъ. – Кіевъ, 1876. – Ч. VІ, т. І.

KG XVI–XVIII – Wypisy z Ksiąg Grodzkich Krzemienieckich, Łuckich, Włodzi- mierskich XVI–XVIII w. // Архивъ Юго-Западной Россіи, издаваемый Ком- миссіею для разбора древнихъ актовъ. – Кіевъ, 1876–1910. – Ч. 1, т. 4. –     Ч. 2, т. 2. – Ч. 2, т. 3. – Ч. 3, т. 5. – Ч. 5, т. 1. – Ч. 6, т. 1–2.

LK 1563 – Люстрація Кременца 1563 // Архивъ Юго-Западной Россіи, издавае- мый Коммиссіею для разбора древнихъ актовъ. – Кіeвъ, 1886. – Ч. VІІ, т. IІ.

OŁ 1552 – Описаніе Луцкаго замка 1552 // Архивъ Юго-Западной Россіи, изда- ваемый Коммиссіею для разбора древнихъ актовъ. – Кіeвъ, 1886. – Ч. VІІ, т. I.

OO XVI–XVII – Oписи Острожчини другої половини XVI – першої   половини. XVII ст., [упор. В. Атаманенко] . – Київ ; Острог ; Нью-Йорк, 2004. – Т. І.

PCH 1649 – Popisy szlachty w Rzeczypospolitej w II połowie XVII wieku. Popis Chełmian z 7 sierpnia 1649 roku ; [pod red. R. Kozyrskiego] // Rocznik Chełmski. − 2001. – T. 7. – S. 341–358.

PŁ 1677–1679 – Перепись населенія Луцкаго повѣта, по поводу сбора поголов- ной подати въ 1677–1679 г. // Архивъ Юго–Западной Россіи, издаваемый Коммиссіею для разбора древнихъ актовъ. – Кіeвъ, 1905. – ч. VІІ, т. III.

PW 1662 – Перепись поселеній и дымовъ Волынскаго воеводства при взиманіи подымнаго 1662 г. // Архивъ Юго-Западной Россіи, издаваемый Коммис- сіею для разбора древнихъ актовъ. – Кіeвъ, 1905. – Ч. VІІ, т. III.

PZŁ – Popis zamku łuckiego // Al. Jabłonowski. Rewizja zamków ziemi wołyńskiej w połowie XVI w. Źródła dziejowe. – Warszawa, 1877. – t. VI.

R 1669; 1672 – Gmiterek H., Rejestry szlachty ziemi chełmskiej z lat 1669–1672 // Rocznik Chełmski. − 1996. – T. 2. – S. 327–345.

RŁ – Regestr poboru z woj. wołyńskiego, powiatu łuckiego, 1583 r. // [w:] Al. Jabło- nowski. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Ziemie Ruskie. Wołyń i Podole. – Warszawa, 1889. – T. VIII : Źródła dziejowe. –

T. XIX.

UCH – Urzędnicy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej XIV–XVIII wieku : spisy ; [opr. H. Gmiterek, R. Szczygieł]. – Kórnik, 1992. – T. 3, z. 2. – 280 s.

Źródła rękopiśmienne

ACH 1619–1677 – Akta miasta Chełma 1619–1677, Archiwum Państwowe w Lub- linie (dalej : APL), 43/0, S. 1.

AGK 1684 – Akta grodzkie krzemienieckie 1684, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej : AGAD), Nabytki, oddz. I, sygn. 60 – wybór.

AH 1601–1615 – Akta miasta Hrubieszowa z 1601–1615, APL, 43/0, S. 1.

AH 1630 – Akta miasta Hrubieszowa z 1630, APL, 43/0, S. 3.

AK 1616–1698 – Akta miasta Kryłowa 1616–1698, APL, 41/0, S. 1, S. 3.

AKR 1586–1590 – Akta miasta Krasnegostawu 1586–1590, APL, 43/0, S. 3. AKR 1604–1608 – Akta miasta Krasnegostawu 1604–1608, APL, 43/0, S. 2. AKR 1618–1629 – Akta miasta Krasnegostawu 1618–1629, APL, 43/0, S. 3 AU 1614–1632 – Akta miasta Uchań z 1614–1632, APL, 58/0, S. 1-2.

AU 1635–1641 – Akta miasta Uchań z 1635–1641, APL, 58/0, S. 3.

ICH 1545 – Inwentarz starostwa chełmskiego z 1545 r., AGAD, Dz. LVI, C 1.

ID 1695 – Inwentarz Miasta Dubna, 1695, Centralna Naukowa Biblioteka im. Wer- nadskiego w Kijowie, Dział Rękopisów. F. 83, spr. 56.

IH 1544 – Inwentarz starostwa hrubieszowskiego w 1544, AGAD, ASK, Dz. LVI, H. 2.

IK 1548 – Inwentarz dóbr powiatu krzemienieckiego i wsi Kołosowo i Szpikolosy, 1548, Archiwum Skarbu Koronnego (dalej: ASK), oddział LVI, sygn. K. 7, AGAD.

IO 1687 – Inwentarz Miasta Ostroga Starego i Nowego i wsi należących do Ostroga 1687, Biblioteka Narodowa (dalej: BN), F. 91., sygn. 130/I–1.

IS 1614 – Inwentarz Stepansky 1614, BN, F. 91, sygn. 39/I–1.

KGCH 1653–1676 – Księga grodzka chełmska. Rejestry podatkowe z 1653–1676, APL, 35/9, S. 1–2.

KK 1687–1700 – Księga urodzeń, małżeństwo i zgonów parafii rzymsko-katolickiej w Kumowie z 1687−1700, APL 35/106, S. 1.

KP 1500–1510 – Księga poborowa Ratna 1500–1510, AGAD, Dz. I, 34.

KRR 1634–1694 – Księga radziecka rówieńska, 1691, BN, F. 91, sygn. 44/III–5.

LW 1663 – Lustracja dóbr włodzimierskich, 1663, AGAD, ASK, oddział XLVI, sygn. 17.

RPW 1569–1570 – Rejestry poborowe woj. wołyńskiego i inflanckiego w XVI w.: powiat włodzimierski, 1569, Włodzimierz 1570, AGAD, ASK, oddział I, sygn. 31.

Bibliografia

1. Czarnecki W. Osadnictwo ziemi chełmskiej XIV-XVI wieku w historiografii i źródłach / W. Czarnecki // Kwartalnik Historii Kultury Materialnej. 1992. – T. 40. – S. 92. – Z. 2. – S. 169–183.
2. Czarnecki W. Sieć osadnicza  ziemi  chełmskiej  od  połowy  XIV  do  połowy  XV wieku / W. Czarnecki // Rocznik Chełmski. 1997. – T. 3. – S. 9–63.
3. Czarnecki  W. Rozwój sieci osadniczej ziemi  chełmskiej w latach  1451–1510    / W. Czarnecki // Rocznik Chełmski. − 1999. – T. 5. – S. 9–59.
4. Czarnecki W. Szlachta ziemi chełmskiej do połowy XVI wieku [monografia] / W. Czarnecki. – Białystok : Instytut Badań nad dziedzictwem kulturowym Europy, 2012. – 435 s.
5. Dacewicz L. Obce czy rodzime? W kwestii nazewnictwa na pograniczu polsko- wschodniosłowiańskim / L. Dacewicz // Nazewnictwo na pograniczach etniczno- językowych. Materiały z Międzynarodowej Konferencji Onomastycznej / [pod  red. Z. Abramowicz, L. Dacewicz]. – Białystok : Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 1999. – S. 88–93.
6. Duży słownik niemiecko-polski ; [pod red. A. Flaczyńskiej-Kaczmarek]. – War- szawa : Klub dla Ciebie–Bauer–Weltbild Media, 2005. – 594 s.
7. Górny H. Nazwiska mieszkańców wybranych miejscowości dawnej ziemi sanoc- kiej w świetle interferencji  etniczno-językowej (XV−XIX w.)  :  [monografia]     / H. Górny. – Rzeszów : Urz, 2004. – 156 c.
8. Koter M. Kresy państwowe – geneza i właściwości w świetle doświadczeń geo- grafii  politycznej  /  M.  Koter  //  Kresy  –  pojęcie  i  rzeczywistość  /  [pod   red. K. Handke]. – Warszawa : Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1997. – S. 9–52.
9. Lietuvių pavardżių żodynas / [pod red. A. Vanagas]. – Vilnius : Mokslas, 1985−1989. – T. I. – 1151 s. ; T. II. – 1354 s.
10. Mytnik  I.  Polsko-ukraińskie kontakty językowe  w antroponimii  historycznej   / І. Mytnik // Ukraina. Teksty i konteksty. Symbolae in Honorem Stefan Kozak / [pod red. B. Nazaruka i W. Sobol]. – Warszawa : Tyrsa, 2007. – S. 171–176.
11. Mytnik I. Odbicie stosunków językowych polsko-ukraińskich w imiennictwie dawnego województwa wołyńskiego (XVI–XVIII w.) / I. Mytnik // Studia Slovakistica. Елімінація мовних бар‟єрів. – 2011. – Вип. 11. – S. 12–19.
12. Mytnik I. Antroponimia Wołynia : [monografia] / I. Mytnik. – Warszawa : Sowa, 2010. – 412 s.
13. Rieger J. Dawna granica polsko-ukraińska w okolicach Sanoka i Przemyśla w świetle antroponimii / J. Rieger // Antroponimia słowiańska / [pod red. E. Wolnicz- Pawłowskiej i J. Dumy]. – Warszawa : Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1996. – S. 259–269.
14. Rymut K. Nazwiska / K. Rymut // Polskie nazwy własne. Encyklopedia / [pod red. E. Rzetelskiej-Feleszko]. – Warszawa ; Kraków : Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, 1998. – S. 156–159.
15. Rymut K. Nazwiska Polaków. Słownik historyczno etymologiczny / K. Rymut. Kraków : Wydawnictwo Naukowe DWN, 1999–2001. – T. I. – 501 s. ; T. II. – 771 s.
16. Rymut K. Co to jest nazwa obca?/ K. Rymut // Szkice onomastyczne i histo- rycznojęzykowe. – Kraków : Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, 2003. – S. 22–28.

17. Rymut K. Nazwa obca – nazwa rodzima (na materiale nazw miejscowych Mało- polski) / K. Rymut // Szkice onomastyczne i historycznojęzykowe. – Kraków : Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, 2003. – S. 29–33.
18. Słownik angielsko-polski / [pod red. Jacka Fisiaka]. – Warszawa : Polska Oficyna Wydawnicza, 1996. – 521 s.
19. Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego / [opr. Z. Klimek]. – Kraków : Wydawnictwo Naukowe DWN, 1997. – Cz. 5. – 300 s.
20. Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Suplement. Rozwiązanie licznych zagadek staropolskiej antroponimii ; [pod red. A. Cieśliko- wej]. – Kraków : Wydawnictwo Naukowe DWN, 2002. – Cz. 7. – 662 s.
21. Słownik imion / [opr. W. Janowowa, A. Skarbek, B. Zijowska i J. Zbijowska]. – Wrocław : Ossolineum, 1991. – 415 s.
22. Szulowska W. Antroponimia chłopska na Ukrainie prawobrzeżnej w XVII wieku  / W. Szulowska // Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej. – 1995. – T. 32. –       S. 273–284.
23. Walczak B. Dzieje języka a nazwy własne / B. Walczak // Nazwy własne w języku, kulturze i komunikacji społecznej / [pod red. R. Mrozka]. – Katowice : UŚI, 2004. – S. 39–41.
24. Warchoł S. Nazwiska prymarne motywowane apelatywami pochodzenia wschod- niosłowiańskiego na Lubelszczyźnie (problematyka wybrana) / S. Warchoł // Nazewnictwo na pograniczach etniczno-językowych. Studia Slawistyczne. – Białystok, 1999. – № 1. – S. 336–339.
25. Wolnicz-Pawłowska E. Pogranicze wschodnie / E. Wolnicz-Pawłowska // Polskie nazwy własne. Encyklopedia / [pod red. E. Rzetelskiej-Feleszko]. – Warszawa ; Kraków : Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, 1998. – S. 453–466.
26. Wolnicz-Pawłowska E. Antroponimia polska na kresach południowo-wschodnich XV–XIX wiek : [monografia] / E. Wolnicz-Pawłowska, W. Szulowska. – Warsza- wa : Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1998. – 366 s.
27. Войтович B. Князівські династії східної Європи (ІХ–ХVІ ст.) : [монографія]  / B. Войтович. – Львів : Ін-т українознавства ім. І. Крип‟якевича, 2000. – 649 c.
28. Керста Р. Українська антропонімія XVІ ст. Чоловічі іменування : [моногра- фія] / Р. Керста. – К. : Наук. думка, 1984. – 152 с.
29. Трубачев О. Етимологический словарь словянских языков / O. Трубачев. – М. : Наука, 1976. – Вып. 3. – 199 с.
30. Яковенко Н. Українська шляхта з кінця XIV до середини XVІІ ст. (Волинь та Центральна Україна) : [монографія] / H. Яковенко. – К. : Наук. думка, 1993. – 414 с.
31. Чучка П. Прізвища закарпатських українців : істор.-етимологічний слов. /  П. Чучка. – Львів : Світ, 2005. – 702 с.

Митнік Ірена. Рідне і чуже. З досліджень власних імен польсько- українського пограниччя у XVI–XVII ст. У статті представлено специфіку антропонімічних систем, що функціонували на території Холмського та Волин- ського воєводства у XVI–XVII ст. Звертаємо увагу на польсько-українські мов- ні контакти, їхній зв‟язок із політично-культурною ситуацією й колонізацією східних земель давньої Речі Посполитої, а також на іншомовні впливи в питомому іменуванні пограниччя. Вдалося встановити явища інтерференції та асиміляції, які відбувалися, з одного боку, під впливом українського мовного субстрату, а з іншого боку, – польського субстрату (на Волині, а також у части- ні Східної Холмщини), або навпаки - під впливом польського субстрату та суб- страту українського (на територіях, на яких переважало польське населення). Про мовну специфіку досліджуваної території свідчило також існування назв, що походили з німецької, литовської, англійської та угорської мов.

Ключові слова: мовна коекзистенція, міжмовна інтерференція, гібридні форми, антропонімічна система, чужорідні (іншомовні) впливи, субстрат, суперстрат, мовна специфіка, етнічно-культурне пограниччя.

Мытник Ирена. Родное и чужое. Из исследований о собственных име- нах польско-украинского пограничья в XVI–XVII в. В статье представлена специфика антропонимических систем, которые функционировали на террито- рии Холмского и Волынского воєводства в XVI–XVII в. Обращаем внимание на польско-украинские языковые контакты, их связь с политико-культурной си- туацией и колонизацией восточных земель давней Речи Посполитой, а также на иноязычные (инородные) влияния в родном именовании пограничья. Установ- лены явления интерференции и ассимиляции, которые происходили с одной стороны из-за влияния украинского языкового субстрата, а с другой – поль- ского субстрата (на Волыне, а также в части Восточной Холмщини), или наобо- рот – из-за влияния польского субстрата и субстрата украинского (на террито- риях, на которых преобладало польское население). О языковой специфике исследуемой территории свидетельствует также наличие названий, происходя- щих из немецкого, литовского, английского и венгерского языков.

Ключевые слова: языковая коекзистенция, межъязыковая интерференция, гибридные формы, антропонимическая система, инородные влияния, субстрат, суперстрат, языковая специфика, этнично-культурное пограничье.

Mytnik Irena. Native and Foreign. Research on Antroponomy Polish- Ukrainian Border in the XVI–XVII Century. This article presents specific charac- ter of antroponimic system of the Chelmia territory and the Volynia viovodship in the XVI–XVII century. The context of this study are the origins of names constituting  this system. Polish-Ukrainian language relations, their political and  cultural conditions as well as Polish colonisation of this land and foreign influences on the native borderlands name-giving were drawn to attention. On the one hand the observed phenomenon of interference and assimilation occurred under the influence of the substrate of the Ukrainian language, on the other hand under the influence of Polish superstrate from Volyn and eastern part of Chelm district, or vice versa, in areas of the dominance of the Polish population of the substrate under the influence  of Polish and Ukrainian superstrate. The specific language of the researched area is also proved by the occurrence of names of provenance German, Lithuanian, English and Hungarian.

Key words: coexistence of languages, linguistic interference, hybrid forms, an- throponymy system, foreign influences, substrate, superstrate, ethno-cultural borderland.