W SŁOWIE ZNAJOMYM MELODYKA NOWA 

 

Rec.: Tetiana Kosmeda, Tetiana Osipowa, Natalia Piddubna.

Степан Руданський: феномен моделювання «живого» мовлення українців [pod red. T. Kosmedy]. ‒ Charków–Poznań, 2015, 312 s.

 

W języku Stepana Rudanskiego dostrzegamy czynnik indywidualny

na tle ogólnojęzykowego, lingwokreatywność poety

przenika się z lingwokreatywnością

narodu ukraińskiego

poprzez misterne modelowanie

«żywej» mowy.

(T. Kosmeda)

 

Lingwistyczna personologia XXI wieku prezentuje nowe wizje nauko­wych i językowo-literackich poszukiwań oraz odkryć znanych ukraińskich twórców. Przykładem tego typu badań jest monografia zbiorowa autorstwa profesor Tetiany Kosmedy oraz jej uczennic – T. Osipowej i N. Piddubnej, uwaga których skupia się na postaci Stepana Rudanskiego – «elitarnej, wyra­finowanej osobowości językowej, twórcy ukraińskiej stylistyki ludycznej, pisarza, który subtelnie wyczuwał specyfikę «żywej» mowy ukraińskiej, którą w sposób najwierniejszy i najbardziej wyrazisty odzwierciedlał w swoim dorobku twórczym, aktualizując odpowiednie strategie i taktyki komu­nika­cyjne narodu ukraińskiego, reprezentując specyfikę świadomości językowej Ukraińców, osobliwości językowe, będące przejawem jego charakteru naro­dowego» (s. 8–9).

Analizowana praca o charakterze fundamentalnym realizuje proble­ma­tykę współczesnego paradygmatu nauki lingwistycznej w oparciu o wiedzę z zakresu lingwistyki tekstu, socjolingwistyki, teolingwistyki, stylistyki i poetyki lingwistycznej, konceptologii oraz dyskursologii, lingwistyki komunikacyjnej i in. Jej struktura oraz główne założenia badawcze korelują z lingwistycznymi paradygmatami funkcjonalno-komunikacyjnym oraz kognitywnym, natomiast rozdziały III–VI obejmują konkretne aspekty podejścia synergetycznego do analizy struktur tekstowych.

Celem Monografii było «wieloaspektowe zbadanie «żywej» mowy S. Ru­danskiego (tekst artystyczny oraz ego-teksty pisarza), dla której charak­terys­ty­czna jest pewna różnorodność, wraz z ukazaniem prawidłowości rozwoju języka ukraińskiego, aktualnych dla XIX wieku, prześledzenie i scharaktery­zo­wanie pragmatycznego językowego potencjału Ukraińców, ich taktyk komu­nikacyjnych, przeanalizowanie «biografii językowej» Ukrainy, odbitych, niczym w lustrze, w językowej świadomości narodu ukraińskiego» (s.13). Struk­tura recenzowanej pracy w pełni odpowiada postawionym przez Autorki celom i zadaniom. Część główna skomponowana została w taki sposób, że każdy kolejny rozdział poświęcony jest nowemu aspektowi badania języka S. Rudan­skiego. W rezultacie powstał kompletny i gruntowny opis językowej osobo­wości pisarza, w ujęciu nie statycznym, lecz dynamicznym, ze szczególnym uwzględnieniem tych tendencji, które podlegały najsilniejszej ewolucji. 

Rozdział pierwszy pt. «Степан Руданський у дослідженнях минулого й сучасності: роль письменника в розвитку української мови» (Т. Коs­me­da, N. Piddubna) prezentuje językowy portret Stepana Rudanskiego, widziany przez pryzmat analiz Iwana Franki i czołowych rodzimych i zagranicznych badaczy XX–XXI wieku (S. Jefremowa, A. Krymskiego, M. Łewczenko, W. Herasymenki, I. Pilhuka, I. Prychod`ko, M. Sywaczenki, S. Kyseliowa, P. Kołesnyka, J. Cekowa i in.), co potwierdza znaczący wkład pisarza w umocnieniei rozwój ukraińskiego języka literackiego, zwłaszcza wzbogacenia jegozasobu słownikowego oraz możliwości komunikacyjnych i stylistycznych.

W rozdziale drugim «Степан Руданський – майстер жанру співо­мовки: розбудова ігрової стилістики української мови» (Т. Коsmeda, N. Pid­dubna) określono specyfikę pojęcia «żywa mowa» w lingwistyce, dla któregocharakterystyczne są dynamika, ustnie i pisemnie wyrażana sponta­niczność, ruchomość, kreatywność, wyczucie i smak językowy itp.; określono status gatunku humoreski i scharakteryzowano jegoludyczną istotę. Odnośnie do dyskursu S. Rudanskiego, to jego «żywa mowa», określana przez Autorki jako «ludyczno-potoczny bądź teżpotoczny język pisany, który maksymalnie konsekwentnie werbalizuje typowe sytuacje, strategie i taktyki komunikacyjne;  mowa, odzwierciedlająca spontaniczne reakcje na otaczającą rzeczywistość, jest emocjonalna, ekspresyjna, obrazowa, reprezentuje typowe dla owego czasu odchylenia od obowiązującej ówcześnie normy językowej. Jest także odbiciem ówczesnej mody językowej, odtwarza charakterystyczne modele gry języ­kowej, osobliwości charakteru narodowego i politykę językową, tzn. wyznacza dyskursywną praktykę Ukraińców w odpowiedniej czasoprzestrzeni» (s. 65).

Trzeci rozdział «Своєрідність функціонування запозичень у пое­тич­ному дискурсі Степана Руданського» (T. Kosmeda) poświęcony został feno­menowi egocentryzmu zapożyczeń w dyskursie poetyckim S. Ru­dan­skiego, rozumianego jako aktualizacja «biografii językowej» pisarza i «biografii językowej» Ukrainy z konsekwentnym prześledzeniem specyfiki funkcjono­wania polonizmów, rusycyzmów, zapożyczeń z jidysz orazlitewskiego, moty­wowanej czynnikiem związku historii języka z historią narodu, co jest re­zul­tatem prawidłowości rozwoju każdego języka. Jak zauważają Badaczki, zapo­życzenia w dyskursie poetyckim S. Rudanskiego obejmują wszystkie poziomy artystyczne, a także wykonują szereg pragmatycznych funkcji, «uwyraźniając tekst, modelując jego podwyższoną emocjonalność, aksjologiczność, adek­watność z realną dyskursywną praktyką Ukraińców» (s. 137).

W ramach czwartego rozdziału «Репрезентація концептосфери «Релі­гія» в художньому дискурсі С. Руданського» (N. Piddubna) zrekonstruowa­no religijny składnik światopoglądu S. Rudanskiego na podstawie jego kores­pondencji, wyznaczono cechy charakterystyczne konceptu Bóg i językowego obrazu duchownego w utworach pisarza. Analizowana konceptosfera, jak trafnie zauważają Badaczki, pozbawiona jest antyreligijnych nastrojów: odtworzenie legend ludowych na tematy religijne z elementami tradycji burleskowo-trawestacyjnej stanowi upro­szczoną alternatywę dla oficjalnej literatury religijnej, natomiast satyryczne przedstawienie kleru uwarunkowane jest chęcią S. Rudanskiego wyśmiania amoralnych czynów oraz negatywnych cech konkretnego człowieka. Taki pogląd jest całkowicie uzasadniony i odzwierciedla językowy koloryt wybitnego ukraińskiego mistrza słowa, który oddawał najdrobniejsze niuanse ukraińskiego słowa poetyckiego z jego nie­powtarzalną głęboką emo­cjonalnością i ukrytymi sensami. Te ostatnie ak­tualizują się w kontekście, gdymelodyka słowa wyjaskrawia jego brzmienie, a tkanka poetycka odpowiada metaforyczną obrazowością: Спив до дна я при­крий келих / За здоров’я долі. / І з похмілля моє серце / розривають болі. // Нащо ж, мила, мої думки, // нащо твої чари, / Коли з ними враз по серцю / Бродять чорні хмари? // Правда, мило мені було, / Як ти обіймала / І опущене покрів’я / З думки підіймала («Преслів’я»). W tym krótkim fragmenci ekażdy wers – to harmonia obrazów zbudowana na konstrukcjach metaforycznych: спив → келих → за здоров’я долі; з похмілля → серце → розривають болі i in., gdzie każda kolejna metafora nawiązuje do sensu poprzedniej: *з похмілля серце розривають болі, бо спив до дна я при­крий келих за здоров’я долі. Tego typu architektonika werbalna możliwa jest jedy­nie w przypadku umiejętności rozpoznania przez autora wszystkich znaczeń syntagmatycznie połączonych obrazowych wielkości. Autorkom recenzowanej monografii udało się wyczuć całą głębię poetyckiego rysunku S. Rudanskiego, odnaleźć makro- i mikroelementy, niosące w sobie energetykę tworzenia ob­razu – zapożyczenia, ludyczność i in. 

Rozdział piąty «Еґо-тексти Степана Руданського: відтворення комунікативної компетенції письменника та фактів його «мовної біографії» (Т. Kosmeda) zawiera analizę fragmentu tekstu dziennika S. Ru­danskiego, ukazującego postać pisarza jako człowieka wrażliwego, o delikatnej duszy, współczującego, emocjonalnego, samokrytycznego; jak również analizę epistolarnego dyskursu pisarza, reprezentowanego przez listy do brata Grzegorza, na wpół prywatną korespondencją z rodakamioraz czytelnikami czasopisma «Prawda», rosyjskojęzycznymi listami oficjalno-urzędowymi, sta­nowiącymi przykłady ujęzykowienia gatunków komuni­ka­tywnych, strategii i taktyki komunikacyjnych zachowań Ukraińców. W ra­mach rozdziału powró­cono do kwestii wydania pełnej spuścizny Ego-tekstów S. Rudanskiego, co pozwoli «zrekonstruować ówczesną świadomość językową narodu ukraiń­skiego, scharakteryzować wpływ innych języków na funkcjonowanie i rozwój języka ukraińskiego, kształtowanie się i rozwój stylistyki» (s. 205).

Omawiany rozdział rozszerza panoramę poprzednich badań pamiętni­karskie­go dyskursu T. Kosmedy (Космеда Т. А. Ego аlter Ego Тараса Шевченка в комунікативному просторі щоденникового дискур­су : монографія / Тетяна Анатоліївна Космеда. – Дрогобич : Коло, 2012. – 372 с.), jak również analiz z zakresu lingwistyki komunikacyjnej (Космеда Т. Комунікативна компетенція Івана Франка: міжкультурні інтер­персо­нальні, риторичні наміри: монографія / Тетяна Анатоліївна Космеда). – Львів : ПАІС, 2006. – 326 с.), gry językowej (Космеда Т. А. Мовна гра в парадигмі сучасної інтерпретативної лінгвістики. Граматика оцінки. Граматична ігрека (теоретичне осмислення дискурсивної практики): монографія / Тетяна Анатоліївна Космеда, Оксана Володимирівна Халі­ман. – Дрогобич : Коло, 2013. – 212 с.) i in.

W rozdziale szóstym «Своєрідність омовлення невербаліки в дискурсі Степана Руданського» (Т. Kosmeda, Т. Osipowa) określono zasady ujęzy­kowienia, metajęzyk, strukturę komunikatów niewerbalnych (źródła badań problematyki komunikacji niewerbalnej w oparciu o myśl Ł. Bułachow­skiego, parametry i możliwości odtworzenia komunikatów niewerbalnych «żywej» mowy w formie pisemnej, doświadczenie aspektualnego opisu komunikacji niewerbalnej ukraińskich wyrafinowanych osobowości języko­wych), po raz pierwszy zaproponowano metodologię i praktykę opisu komunikatów niewerbalnych jako składnika dyskursu. Dyskurs poetycki Stepana Rudanskiego zinterpretowano jako przykład przeniesienia na sferę językaniewerbalnych możliwości Ukraińców ze zwróceniem uwagi na tradycyjne klasyfikacyjne parametry ujęzykowienia komunikatów niewer­balnych, realizację trzypoziomowego układu komponentu niewerbalnego, ornamentalne komunikaty niewerbalne. Wieloaspektowa analiza komuni­katów niewerbalnych, przeprowadzona przez Autorki w tym rozdziale, dowodzi, że «twórczość poetycka S. Rudanskiego bazuje na narodowych właściwościach porozumiewania się, odzwierciedla narodową cechę ukraiń­skich zwyczajów, koloryt ukraińskiej obyczajowości i charakteru» (s. 269), i prezentuje S. Rudanskiego jako utalentowanego eksperymentatora gry językowej».

Recenzowana Monografia stanowi fundamentalną pracę, która bezsprzecznie zajmuje ważne miejsce w teoretycznym i praktycznym opracowaniu zagadnień personologii lingwistycznej i będzie miała szerokie praktyczne zastosowanie w językoznawczych kręgach Ukrainy i poza jej granicami. Jednocześnie omawiana praca pogłębia rozumienie stylistyki językowej Stepana Rudanskiego, unaocznia właściwe mu instrumentarium językowo-obrazowe, przesycone różnorodnymi skojarzeniami, przetworzeniami, momentami zabawowymi, co z kolei maksymalnie zbliża poetyckie słowo mistrza do niepowtarzalnego ludyczno-językowego żywiołu. Jednocześnie wyróżnia gow kontekście ogólnym z powodu przynależnej tylko jemu – jako finezyjnemu i spostrzegawczemu lirykowi – poetyki obrazowo-metaforycz­nej i innych jej kategorii.

 

 

Аnatolij Zagnitko (m. Winnica),

Żanna Krasnobajewa-Czorna (m. Winnica)